Van hoeveel producten kun je zeggen dat ze al eeuwenlang zonder ingrijpende vormverandering de tand des tijds hebben doorstaan? Bijzonder weinig. Maar de waaier is een blijvertje gebleken. De geschiedenis van de waaier begon al zeker meer dan 4000 jaar geleden, want er zijn in Egypte al afbeeldingen van waaiers gevonden op de tombe van Toetanchamon. En ook in de Griekse Oudheid zijn bewijzen gevonden van het bestaan van waaiers. Lees dit artikel om de geschiedenis van dit universele product in vogelvlucht te ontdekken.
Waaiers als vliegenverdrijvers
Waar de waaiers bij de Egyptenaren als attribuut van de farao’s heilige objecten waren, deden ze bij de oude Grieken dienst als een praktisch hulpmiddel. Met een waaier hielden ze vliegen op afstand en ze hielpen bij het aanwakkeren van vuur in de keuken of bij een altaar. Ook in het christelijk deel van Europa werd de flabellum, een grote waaier op stokken met struisvogelveren, al in de 6e eeuw gebruikt bij de mis om insecten te verdrijven die willen snoepen van het geconsacreerde brood en wijn.
Pius XII met Flabellum
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Papst_Pius_XII.,_Kr%C3%B6nung_10._Jahrestag.jpg
Wijsheid en persoonlijk identiteit
Hoewel de waaier dus al in Europa werd gebruikt, associëren we het ontstaan van de waaier meestal met China. En niet voor niets, want waaiers zijn daar al eeuwenlang een symbool van wijsheid in de kunst en cultuur. Waaiers droegen ook bij aan de identiteit van de gebruiker. Ze waren een persoonlijke uiting die ook de sociale status kon reflecteren. Ze werden gemaakt in vele vormen en van verschillende, soms kostbare, materialen, waaronder zijde, bamboe, papier, hout en veren. Vaak werden er korte gedichtjes op gekalligrafeerd of geschilderd. In de 7e eeuw werd de Chinese danswaaier ontwikkeld. Ook waren er speciale maanvormige waaiers voor bruiden en grote (keizerlijke) ceremoniële waaiers.
Japanse gevouwen waaiers voor Chinese mannen
De gevouwen Chinese waaiers dateren uit de 10e eeuw, en waren van oorsprong een Japanse uitvinding uit de 6e eeuw. Deze Japanse waaiers waren in eerste instantie niet erg populair in China. Ze werden vooral gebruikt door bedienden en andere mensen met een lagere sociale status. Maar tijdens het Ming Dynastie (1368 -1644) kwamen ze in de mode.
Over het algemeen waren de opvouwbare waaiers bedoeld voor mannen en de stijve ongeplooide varianten voor vrouwen, maar dat was geen wet van Meden en Perzen. In China ontwikkelde men later op basis van de vouw waaier de ‘brise waaier’. Een waaier die enkel gemaakt is van hout met daarin uitgefreesde motieven.
Vrouw met stijve ovalen beschilderde waaier, detail uit "Appreciating Plums" door Chen Hongshou (1598–1652), Chen Hongshou, Public domain, via Wikimedia Commons
Herintrede van de waaier in Europa
In de 15e en de 16e eeuw kwamen de eerste Chinese en Japanse waaiers naar Europa. Ze werden waarschijnlijk ingevoerd door Portugese zeevaarders. Pas in de 18e eeuw werden ze populair in de Europese sociale kringen. In eerste instantie won de waaier vooral aan populariteit in Spanje, waar flamencodansers de waaier gebruikten. Mede hierdoor werd de waaier ook geliefd bij de adel. Vooral in het zuiden van Europa. Toen in 1685 het protestantse geloof in Frankrijk werd verboden (Edict van Nantes), vluchtten veel Fransen naar noordelijke landen, waar de waaier ook daar haar intrede deed. Ook bij de koninklijke families. In deze periode zijn verschillende waaier makers in Europa gestart met het maken van nieuwe modernere ontwerpen die pasten bij de Europese mode.
Waaiers van ivoor, schildpad, goud, zilver en juwelen
In de loop van de tijd veranderde het materiaal waar mee de waaiers werden vervaardigd. De frames van de bewaarde 15e -eeuwse waaiers zijn meestal gemaakt van bot of ivoor, vaak versierd met mica. Het ‘blad’ van de waaier bestond vaak uit stukjes leer die over de frame uiteinden werden geschoven. De niet opvouwbare waaiers werden versierd met veren en juwelen. Toch vielen de handige vouwwaaiers het meest in de smaak.
In de 17e eeuw werd de waaier vaak gemaakt van ivoor of schildpad, soms nog extra versierd met zilver of goud. In dit tijdvak zien we waaiers waar de waaier bladen heel dicht bij elkaar staan, zonder veel ruimte ertussen. Op de waaiers werden religieuze- en klassieke afbeeldingen en bloemen geschilderd.
Vanaf de 18e eeuw werden waaiers artistieker. Benieuwd naar de recentere geschiedenis? Lees dan verder.
